Foto’s: Sylvana Lansu
Regelmatig loop ik hard in de vroege ochtend. Mijn rondje voert steevast over de Lloydpier, waardoor ik de bouw van het nieuwe bouwblok Lloyd Yard, gelegen tussen de Kratonkade en de Nieuwe Maas, op de voet heb gevolgd. De nieuwe gebouwen staan er keurig schouder aan schouder, de woningen liggen in een strak raster opgestapeld.
Op de hoek aan de Kratonkade verrees echter een in lichtgele bakstenen gehuld gebouw dat zich opzichtig aan deze regelmaat ontworstelt. Door zijn getrapte vorm en verlichting die aan de buitenzijde van onder naar boven loopt, licht het op als ware het een kerstboom. Sierlijke letters op de luifel boven de entree vermelden de naam: Babel.
De jury noemde het ontwerp van Babel in 2016 tijdens de prijsvraag Open Oproep Gezinsappartementen “Het gezicht van een nieuwe woontypologie”; hét voorbeeld van een nieuw type woongebouw. Nu de eerste bewoners hun intrek in het gebouw nemen, rijst de vraag: lost Babel deze belofte in?
Luchtstraat
Het eigenzinnige woongebouw kenmerkt zich door de stapeling van 24 huizen gelegen aan een royale ‘luchtstraat’, een extra brede galerij langs de voordeuren van alle woningen. Dat is op zich niet nieuw, het bestaat al meer dan honderd jaar in Rotterdam. Het Justus van Effencomplex uit 1922 in de wijk Spangen, ontworpen door architectenbureau Brinkman & van der Vlugt, is ook een stapeling van tweelaagse woningen waarbij een luchtstraat langs alle bovenwoningen voert. De overmaat van die luchtstraat was ontworpen zodat de bakker en de melkboer met hun karren langs alle huizen konden gaan. Daardoor was er ruimte voor de bewoners om zich delen ervan toe te eigenen, met buren te kletsen en hun kinderen te laten spelen. De luchtstraat van Babel steekt die kwaliteit nu in een nieuw jasje.
Toch is er een fundamenteel verschil: waar het Justus van Effencomplex als gesloten bouwblok als het ware een stugge leren jas met een zachte voering is, keert Babel deze jas binnenstebuiten waardoor de zachte voering aan de buitenkant komt te zitten. Ook is de jas langer en van een andere snit: Babel wordt naar boven toe steeds smaller. Bij het Justus van Effencomplex vormt de galerij een ceintuur, terwijl de luchtstraat van Babel via de buitentrappen, als ware het een sjerp, over meerdere verdiepingen loopt.
Rijtjeshuis met tuin
Om te begrijpen hoe dit eigenzinnige gebouw in het bouwblok Lloyd Yard terechtkwam, moeten we ruim acht jaar terug in de tijd. In 2015 schreef de gemeente Rotterdam namelijk de Open Oproep Gezinsappartementen uit, een prijsvraag voor architecten. Toenmalig wethouder Ronald Schneider (Leefbaar Rotterdam) stelde dat het voor gezinnen steeds lastiger werd om in de stad een geschikte woning te vinden door de groeiende populariteit van Rotterdam. Daarom werden architecten, ontwikkelaars, bouwers en bewoners opgeroepen om voorstellen te doen voor alternatieve woonvormen. De centrale vraag: wat moet een woongebouw gezinnen in de stad bieden zodat zij dat verkiezen boven een rijtjeshuis met tuin buiten de stad?
In 2016 werd Babel de winnaar uit meer dan 150 inzendingen. De jonge architect Laurens Boodt had het ontwerp ingezonden, samen met projectontwikkelaar AM. Boodt schreef: “gezinnen hechten waarde aan het leven in een gezellige straat waar ze makkelijk contact kunnen maken met andere gezinnen.” Dit terwijl er in de meeste gestapelde woongebouwen, zoals woontorens, geen directe relatie is tussen de woningen en de straat.
In Boodts voorstel ligt langs alle woningen van het gebouw ‘straatruimte’: verbinding met de straat, maar dan op hoogte. Hiervoor stapelde Boodt appartementen op elkaar die naar boven toe smaller worden, zogenaamd ‘terugtrappen’. Zo ontstaan er terrassen. Door die terrassen met trappen aan de stoep te verbinden, vormt zich een aaneengesloten publieke omloop om het gebouw heen naar boven.
Boodt stelt dat het ideale gezinsappartement twee verdiepingen beslaat, waardoor het eerder gezinshuizen zijn. De naam van zijn inzending ontleende hij aan het Bijbelse bouwwerk de toren van Babel, zoals geschilderd door Pieter Bruegel. Het schilderij, onderdeel van de Boijmans van Beuningencollectie, toont een ronde toren met een straat die langs de buitenkant omhoog loopt.
Het bleek een schot in de roos. De jury voorzag dat Babel zou kunnen uitgroeien tot “het gezicht van een nieuwe woningtypologie”. Maar ze plaatste wel kritische noten: kan het plan resulteren in een ontwerp dat ruimtelijk functioneert, met steile trappen buitenom die over twee bouwlagen langs smalle privéruimtes lopen? Hoe bewegen bezoekers zich hier en voelen kinderen zich er veilig? Verschillende aspecten maakten het plan zowel kostbaar als kwetsbaar. Boodt stond voor de opgave om samen met projectontwikkelaar AM van de belofte een echt gebouw te maken.
Voorbij de conventie
Het voorbehoud van de jury bleek terecht. Om Babel te realiseren, moesten alle kenmerkende onderdelen van het ontwerp zorgvuldig worden herbekeken en oplossingen vaak buiten de conventies worden gezocht.
Eerst werd het bouwvolume geoptimaliseerd door de blokken van twee verdiepingen steeds maar aan twee, in plaats van vier kanten te laten terugtrappen. Dat mondde uit in meer woonoppervlak en vlakkere gevels.
Het stapelen van verschillende woningtypes – van eenzijdig georiënteerde hofjeswoningen tot doorzon rijtjeshuizen, twee-onder-een-kapwoningen en helemaal bovenin een vrijstaand huis – in het taps toelopende volume, bleek ook een complexe driedimensionale puzzel.
De ingangen van de verschillende woningtypes konden niet gebouwd worden met de gebruikelijke lift, een trappenhuis en interne hal met voordeuren. Dit ging ten koste van het woonoppervlak. Door de luchtstraat (deels) als galerij te gebruiken kregen de woningen veel meer binnenruimte toebedeeld. Als gevolg van deze verschuiving kwamen de gevels verder naar buiten te liggen en werden de woningen dus groter.
Vanaf de centrale lift loopt nu steeds een gang naar de luchtstraat met daaraan meerdere voordeuren. De stalen trappen aan de gevels kunnen ook gebruikt worden als vluchtroute. Vanaf de bovenste woning lopen twee routes per trap naar beneden, die ook uitnodigen tot mooie wandelingen. Uiteindelijk kreeg elke woning een stukje luchtstraat toebedeeld als terras. Soms ligt dat direct aan de woning; soms is het ervan losgeknipt doordat er een looproute langs loopt.
Zo werd de luchtstraat uiteindelijk galerij, vluchtroute en terras ineen, wat zorgt voor een spanningsveld tussen passeren en verblijven. De benodigde openheid voor het passeren levert een interessante spanning op met de behoefte aan privacy. Om de bewoners hierin tegemoet te komen ontwierp Boodt vaste plantenbakken in de met klinkers bestrate luchtstraat, zodat planten op termijn zachte begrenzingen vormen.
Nadat het volume, de woningplattegronden, luchtstraten en vluchtroutes waren uitgekristalliseerd, gingen de 24 woningen, variërend van 80 tot 190 vierkante meter, in 2021 in de verkoop. Zo werd Babel de eigenzinnige hoeksteen van het stukje Lloydpier.
Babelbewoners
Op een regenachtige ochtend ga ik samen met Boodt op de koffie bij een aantal Babelbewoners: een gezin met een inwonend studerend kind, een alleenstaande vrouw en een moeder en dochter die samenwonen. Allen hebben een hond of kat als huisdier. Het blijken allemaal Rotterdammers die bewust de stad verkiezen als woonplek.
Het gezin woonde voorheen net buiten de stad, terwijl de anderen eerder in Rotterdamse flats en woontorens woonden. Ze voelden zich direct aangetrokken tot Babel én tot het feit dat de woningen uit twee verdiepingen bestaan. Dat is nog net genoeg huis ten aanzien van een grondgebonden woning en veel meer huis dan een gelijkvloers appartement.
Ze kozen elk heel bewust voor een specifieke plek in het gebouw. Zo wil de ene bewoner graag op het zuiden wonen en de andere juist op het noordoosten, met uitzicht over de kade waar zijn ouders voor het eerst voet aan land zetten na de overtocht uit voormalig Nederlands-Indië.
De positie ten opzichte van de luchtstraat speelde ook een grote rol. De meest populaire plekken zijn die waar buren of bezoekers niet voor de woning langslopen. De bewoners moeten nog wennen aan de inkijk vanaf de luchtstraat, niet alleen van de buren, maar ook van pakketbezorgers of bezoekers die uitgebreid rondkijken. Hoe hiermee om te gaan, moeten ze elke keer zwaaien als er buren langslopen? Om iets meer beschutting te creëren, denken de bewoners erover bloembakken strategisch te plaatsen en raamdecoratie op te hangen. Toch zien ze het feit dat bewoners en bezoekers elkaar veel zullen tegenkomen echt als kwaliteit.
Allemaal hebben ze hoge verwachtingen van de gemeenschappelijkheid die kan ontstaan: van burenborrels op het overdekte terras tot het verzorgen van de gemeenschappelijke planten of het aanbellen voor het spreekwoordelijke kopje suiker. De bewoners willen er voor elkaar zijn en samen voor het gebouw zorgen.
Daarmee beantwoordt de opzet van Babel aan hun wens om socialer met elkaar om te gaan. Het zou prachtig zijn als de communicatie in de toekomst vooral gebeurt in de ontmoetingsruimtes die het gebouw biedt, in plaats van in de virtuele ruimte van de bewonersappgroep.
Nieuwe typologie
Boodt en AM toonden aan dat hun toren van Babel, in tegenstelling tot zijn Bijbelse tegenhanger, voltooid kan worden. Blijft over de belofte die de jury erin zag: is Babel een nieuwe woontypologie? En voor wie is dat van belang?
Babel wordt getekend door een straatruimte die bemiddelt tussen de bewoners en de stad. De getrapte contour verzacht daarmee de grens tussen publiek en privé. Ik wil het gebouw dan ook een ‘zachte toren’ noemen, als tegenhanger van alle ‘harde’ woontorens waaraan Rotterdam lijkt te zijn overgeleverd.
Deze nieuwe typologie was er niet geweest zonder de nadrukkelijke oproep van de gemeente. Met de wensen van gezinnen in gedachte realiseerden Boodt en AM vervolgens een bijzonder woongebouw met extra veel sociale ruimte, dat ook aantrekkelijk blijkt voor een bredere groep mensen die graag in de stad wil wonen.
Met bewoners van nul tot tachtig jaar trekt Babel stadsmensen die graag met meerdere generaties bij elkaar willen leven én naar elkaar willen omkijken. En doordat de sociale ruimte aan de buitenzijde zit, kunnen we de werking ervan gewoon zien. Ik kijk nu al uit naar het voorjaar, als de planten uitlopen, er mensen via de trappen uitkijken over de omgeving, kinderen tikkertje spelen op de luchtstraten en buren voor hun huizen met elkaar een kopje koffie drinken in de ochtendzon.
Ik hoop dat de gemeente de zachte toren op waarde schat en meer op deze typologie gaat sturen. Die komt namelijk goed van pas met toekomstbestendige woningen en vitaliteit van wijken als pijlers van het Rotterdamse woonbeleid. Met Babel is er één zachte toren geland in de stad, op naar een Babylonisch bouwblok voor de verdere verzachting van Rotterdam.
Gepubliceerd op 5 maart 2024
Terug naar overzicht