Recent stond ik met mijn studenten voor een grijs rijtjeshuis met zwarte ramen. Achter deze façade wachtte een wonderlijke binnenwereld. Een smalle doorgang en een trappetje leidden ons naar een hoge ruimte die doorzicht bood naar de tuin. Via een vide keken we ook helemaal naar boven. We liepen verder omhoog en kwamen bij een stalen loopplank die over de vide naar het dakterras leidde. Verderop stond een bed. Vervolgens zagen we dat het daglicht mooi binnenviel bij het bureau beneden. Daar wilden we naartoe.
Dat in de beschrijving van dit rijtjeshuis termen als ‘woonkamer’ en ‘slaapkamer’ of ‘begane grond’ en ‘eerste verdieping’ ontbreken is geen toeval. We bevinden ons in een door Herman Hertzberger ontworpen diagoonwoning. Het betreft een rijtjeshuis dat in 1971 dankzij de regeling ‘predicaat Experimentele Woningbouw’ is gebouwd.
Hertzberger ontwierp een plattegrond rondom een centrale vide, waaromheen de leefruimte in stappen van een halve verdieping omhoog trapt. Het open hart maakt diagonale doorzichten door het hele huis mogelijk, van voor naar achter en van boven naar beneden. Het gebruik en de indeling van de ruimtes lag, op de keuken en badkamer na, niet vast. Dat liet Hertzberger aan de bewoners over. De woonnoviteit pakte uit zoals bedacht: de bewoners benutten de verscheidene mogelijkheden van inbouw en uitbouw op hun eigen wijze, waardoor in het rijtje van acht diagoonwoningen geen enkele hetzelfde is.
De studenten waren diep onder de indruk. Deze woning heeft zóveel ruimtelijke kwaliteit én gebruiksmogelijkheden. De openheid in het hart en meer beslotenheid naar de uiteinden toe, geen functioneel onderscheid tussen verdiepingen, de aanpasmogelijkheden: ze raakten er maar niet over uitgepraat. Velen zagen zichzelf er wel wonen.
Het laatste is een utopie. Recent kwam er een te koop. Vraagprijs: 625.000 euro. De woning is inmiddels verkocht. Ik ben benieuwd wie de gelukkige koper is, maar duidelijk is dat het een huis voor de happy few is. Daarmee herhaalt de geschiedenis zich. Hertzberger ontwierp de diagoonwoning als woningtype voor de massa, maar in 1971 dreven de hoge bouwkosten de vraagprijs zó gigantisch op dat de woning zonder inbouwopties al twee keer zo duur was als een standaard rijtjeshuis. Alleen iemand met een goedbetaalde baan kon zich een diagoonwoning veroorloven.
Ondanks het hoge prijskaartje was de bouwkwaliteit laag. Bouwbedrijven waren in die tijd niet ingesteld op experimenten. De diagoonwoning werd dan ook niet het visitekaartje van bouwend Nederland en navolging in de seriematige woningbouw bleef uit. Maar als woonexperiment is het geslaagd. Na vijftig jaar blijkt dat veel van de eerste bewoners er tot op hoge leeftijd zijn blijven wonen. Ze pasten de woningen steeds aan naar gelang hun behoefte: carports werden werkruimtes en ingebouwde wanden werden weer verwijderd nadat kinderen het huis uit waren.
Deze flexibiliteit in gebruik, zowel dagelijks als door de jaren heen, is vandaag met het steeds diverser worden van huishoudens relevanter dan ooit. De kwaliteiten van de diagoonwoning bieden daar een antwoord op, waar die van het standaard rijtjeshuis tekortschieten. Daarom leer ik onze studenten om de diagoonwoning te beschouwen als prototype van nieuwe woningtypes, in plaats van haar te zien als een uniek architectonisch relikwie.
Gepubliceerd op 11 december 2023
Terug naar overzicht